طرحواره‌درمانی (Schema Therapy)

طرحواره‌درمانی (Schema Therapy) یک رویکرد جامع و ترکیبی در روان‌درمانی است که برای درمان مشکلات عمیق شخصیت و الگوهای رفتاری مزمن و ناسازگار طراحی شده است. این روش توسط جفری یانگ توسعه یافت و ترکیبی از شناخت‌درمانی، روان‌تحلیلی، نظریه دلبستگی و رفتاردرمانی است.

مبنای نظری:
طرحواره‌ها، الگوهای عمیق، گسترده و ناسازگاری هستند که از دوران کودکی شکل می‌گیرند و بر نحوه تفکر، احساس، رفتار و ارتباط ما با دیگران اثر می‌گذارند. این طرحواره‌ها اغلب به دلیل نیازهای برآورده‌نشده هیجانی در کودکی شکل می‌گیرند و در بزرگسالی، حتی در شرایط جدید و متفاوت، به صورت خودکار فعال می‌شوند.

انواع طرحواره‌ها:
یانگ بیش از ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه را شناسایی کرده است که در ۵ حوزه اصلی قرار می‌گیرند، مانند:
- طرد و رهاشدگی (مثل: رهاشدگی، بی‌اعتمادی، محرومیت هیجانی)
- خودگردانی مختل (مثل: وابستگی/بی‌کفایتی)
- محدودیت‌های ناکافی (مثل: خویشتن‌داری ناکافی)
- دیگرمحوری (مثل: ایثار افراطی)
- گوش‌به‌زنگی و بازداری افراطی (مثل: منفی‌گرایی، معیارهای سخت‌گیرانه)

حالت‌های طرحواره‌ای (Schema Modes):
یکی از نوآوری‌های مهم در طرحواره‌درمانی، مفهوم «حالت‌های طرحواره‌ای» است؛ یعنی وضعیت‌های روانی و هیجانی فعالی که فرد در موقعیت‌های مختلف تجربه می‌کند، مثل:
- کودک آسیب‌پذیر
- والد تنبیه‌گر
- بزرگسال سالم

اهداف درمان:
- شناسایی طرحواره‌ها و حالت‌های فعال در زندگی روزمره
- بررسی ریشه‌های کودکی طرحواره‌ها
- کاهش قدرت طرحواره‌های ناسازگار و والد تنبیه‌گر
- تقویت حالت بزرگسال سالم و کودک شاد
- ارضای نیازهای هیجانی به شیوه سالم و بالغ

تکنیک‌های مورد استفاده:
- تکنیک‌های شناختی: چالش با افکار ناکارآمد
- تکنیک‌های رفتاری: تمرین رفتارهای جایگزین
- تکنیک‌های هیجانی و تجربی: تصویرسازی ذهنی، گفت‌وگوی دو بخشی، بازی نقش
- رابطه درمانی به‌عنوان الگوی بازسازی‌کننده (Limited Reparenting)

کاربردها:
طرحواره‌درمانی برای مشکلاتی مناسب است که در درمان‌های دیگر به خوبی پاسخ نداده‌اند، از جمله:
- اختلالات شخصیت (مرزی، خودشیفته، اجتنابی)
- افسردگی مزمن
- روابط ناسالم و تکرارشونده
- مشکلات هیجانی مزمن و کنترل‌نشده

مزایا:
- رویکردی عمیق و چندبعدی
- ایجاد تغییرات پایدار و بنیادی
- تأکید بر رابطه درمانی امن و حمایتگر
- قابل استفاده در درمان فردی، گروهی و زوج‌درمانی

محدودیت‌ها:
- نیازمند زمان بیشتر نسبت به CBT
- ممکن است در اوایل درمان برای مراجعان با طرحواره‌های شدید، چالش‌برانگیز باشد
- به درمانگر آموزش‌دیده نیاز دارد

جمع‌بندی:
طرحواره‌درمانی با در نظر گرفتن ریشه‌های هیجانی، باورهای عمیق و تعاملات اولیه زندگی، روشی قدرتمند برای بازسازی شخصیت و بهبود کیفیت روابط انسانی است. این رویکرد به فرد اجازه می‌دهد تا به‌جای تکرار الگوهای ناسالم گذشته، زندگی آگاهانه‌تر، سالم‌تر و هماهنگ با نیازهای واقعی خود را تجربه کند.